Pielgrzym to czternasty w kolejności sonet ze zbioru Sonety Krymskie autorstwa Adama Mickiewicza. Najprawdopodobniej został on zainspirowany wejściem na szczyt Czatyrdahu przez poetę.
Pielgrzym – wstęp do analizy i interpretacji
Według wielu klasyfikacji jest to sonet graniczny – z opisu dolin Mickiewicz przechodzi w góry i właśnie o nich zaczyna pisać kolejne sonety z cyklu. Jest to także powrót do tradycyjnej formy utworu – nie jest on już wyłącznie opisowy, na końcu znajduje się prawidłowa pointa nawiązująca do treści. Warto wiedzieć, że według relacji przyjaciela poety – Franciszka Malewskiego – jest to pierwszy sonet powstały w wyniku zainspirowania podróżami po Krymie.
Z kontekstu biograficznego wiemy, że podczas swojej podróży po półwyspie Krymskim, Adam Mickiewicz przebywał na wygnaniu. Była to kara nałożona na niego w wyniku procesu filomatów i filaretów. Poeta już na zawsze musiał opuścić ojczyznę, dlatego w sonetach szczególnie widoczna jest tęsknota, żal po utracie ukochanego domu.
Świadomość, że już nigdy nie będzie mógł powrócić na Litwę mocno odbiła się na Mickiewiczu – widać to szczególnie w jego sonetach, gdzie Pielgrzym tęskni za domem, rozpacza nad swoją przeszłością, która ciągle powraca do niego, sprawiając ból. Ze względu na powyższe informacje, możemy utożsamiać podmiot liryczny z autorem dzieła – zarówno w tym sonecie jak i w reszcie utworów, w których pojawia się Pielgrzym.
Pielgrzym – analiza utworu
Pielgrzym to sonet – utwór liryczny zbudowany na określonych zasadach dotyczących budowy i schematu kompozycji. Całość jest czternastowersowa, podzielona na dwie, czterowersowe strofy i dwa trójwiersze. Ze względu na określone zasady, każdy element kompozycji ma inną rolę. Zwrotki mają za zadanie wprowadzać czytelnika w sytuację liryczną, nadać wierszowi klimatu oraz wzmocnić końcową pointę, która powinna znajdować się w dwóch ostatnich trójwierszach. Układ rymów w sonecie również jest stały. W pierwszych dwóch strofach jest to kompozycja abba i abba – tworzy ona rymy okalające. W dwóch trójwierszach ten schemat to cdc i dcd – rymy krzyżowe. Taki układ nie pozwala na inne rozdzielenie kompozycji lub jej zaburzenie, dzieli także sonet na dwie części. Całość napisana jest charakterystycznym dla Mickiewicza trzynastozgłoskowcem.
W sonecie zostały użyte liczne środki stylistyczne, które pomagają autorowi w jak najlepszy sposób przedstawić sytuację liryczną. Liczne metafory i porównania mają za zadanie jak najlepiej przybliżyć odbiorcy wygląd krajobrazu widzianego z Czatyrdahu, pomagają podkreślić emocje i uczucia podmiotu lirycznego. Kwieciste opisy są tutaj charakterystyczne dla wschodniej poezji i ogólnego sposobu wypowiadania się – lokalna kultura wpłynęła na poetę i jego sposób wyrażania myśli. Warto zwrócić uwagę na liczne wykrzyknienia, momentami w formie apostrofy, które mają na celu dynamizację akcji, podkreślają istotne w wierszu elementy. Nadają one także podniosłego klimatu. Zastosowane epitety służą jak najlepszemu opisaniu sytuacji lirycznej i oddaniu emocji i uczuć odczuwanych przez podmiot liryczny. W treść wplecione są także orientalizmy, które mają za zadanie wprowadzić egzotyczny klimat.
Warto wiedzieć, że Mickiewicz odbywał swoją podróż na Krym nie samotnie, ale z Karoliną Sobańską, z którą wdał się w romans, i generałem Janem Wittem. Prawdopodobnie poeta nie był świadom tego, że jego przyjaciele w podróży byli rosyjskimi szpiegami.
Pielgrzym – interpretacja utworu
Pierwsza strofa rozpoczyna się od opisu wrażeń, które towarzyszą podmiotowi lirycznemu znajdującemu się na szczycie Czatyrdahu. Towarzyszą temu rozmyślania na temat jego kondycji wewnętrznej: powinien się on cieszyć, nad głową ma bezchmurne niebo, obok siebie piękną kobietę. Zadaje więc sobie pytanie, dlaczego jego myśli powracają do przeszłości, do dawnych miejsc. Druga strofa rozpoczyna się apostrofą do Litwy – ukochanego kraju. Podmiot liryczny porównuje tutaj krajobraz ojczyzny i półwyspu Krymskiego. Dużo przyjemniejsze były dla niego szumiące zagajniki niż słowiki i szum strumyków. Był on też weselszy, mogąc chodzić po litewskich bagnach niż po wschodnich pięknych stepach.
W pierwszym trójwierszu podmiot liryczny podkreśla swoje rozdrażnienie, zadaje sobie pytanie, dlaczego chce wrócić do kochanki ze swojej młodości, która znajduje się na Litwie – w miejscu, do którego Pielgrzym już nie wróci. Na Litwie jednak wszystko powinno przypominać jej o dawnej miłości. Podmiot liryczny zastanawia się, czy dziewczyna nadal o nim pamięta.
Końcowa konkluzja utworu nie jest tutaj wyrazista. Przedstawia ją głównie motyw pamięci i wspomnień, jaki został zawarty w tym sonecie. Podmiot liryczny będzie w pewnym sensie obecny tam, gdzie są o nim wspomnienia innych ludzi. Chciałby przenieść się on na Litwę – jednak nie może, toteż ma nadzieję, że pamięta o nim jego kochanka z młodości. Dzięki temu chociażby jego cząstka znajdzie się w ukochanej ojczyźnie.
Warto zwrócić uwagę na motyw wędrowca, pielgrzyma przedstawiony w utworze – homo viator. Pielgrzym, mimo cudownych widoków, czuje się zagubiony na obczyźnie, w nowej rzeczywistości. Jest to także charakterystyczna cecha bohatera romantycznego, wrażliwego człowieka, który widzi więcej niż inni i przez to doświadcza alienacji, odrzucenia. Wrażliwość jest dla niego zarówno przyczyną szczęścia jak i największego cierpienia.