“Inny świat” to powieść autorstwa Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Autor tworzył ją w latach 1949-1950, a po polsku po raz pierwszy opublikowano ją w Londynie w roku 1953. W Polsce wydawano ją w drugim obiegu ze względu na panujący wówczas ustrój. Powieść jest zapisem wspomnień Herlinga-Grudzińskiego z jego pobytu w sowieckim łagrze pod Archangielskiem w latach 1940-1942. Autor zrelacjonował swój pobyt oraz warunki, w jakich musieli żyć więźniowie obozu. W jego powieści odnaleźć można wiele motywów literackich.
Motyw pracy
Jednym z motywów dominujących w powieści jest praca – wyniszczająca, mordercza, niekończąca się praca, za pomocą której władze chciały reedukować niewygodnych, buntujących się przeciwników politycznych. Na pracy więźniowie spędzali większość swojego czasu, nie było przed nią ucieczki. Była stałym elementem obozowego życia i najczęściej doprowadzała uwięzionych ludzi do śmierci z wycieńczenia. Praca bowiem oparta była o bardzo zawyżone normy, którym ludzie nie byli w stanie sprostać, zwłaszcza, że równocześnie głodowali. Przykładem jednej z najcięższych zlecanych w obozie prac, była ta przy wycince lasu. Natura pracy została więc dogłębnie zniekształcona.
Motyw głodu
W powieści Herlinga-Grudzińskiego pojawia się także motyw głodu. Jest on wszechobecny i morderczy, zwłaszcza, że połączony jest ze zbyt ciężką pracą więźniów. Herling-Grudziński opisuje, co głód robił z ludźmi oraz w jaki sposób próbowali oni sobie z nim poradzić. Wywoływanie głodu było planowanym działaniem władz sowieckich, ponieważ w ten sposób zwiększały one swój wpływ na więźniów. Człowiek głodny jest bowiem w stanie wiele zrobić dla pożywienia, o czym władze te doskonale wiedziały. Głód łączył się z upadkiem moralności, ponieważ ludzie po prostu walczyli o przetrwanie. Herling-Grudziński opisuje więc mechanizmy upodlenia ludzi i wyzyskiwania ich oraz zwyczajnego mordowania za pomocą śmierci głodowej.
Motyw śmierci
Kolejnym bardzo ważnym motywem literackim w powieści Herlinga-Grudzińskiego jest śmierć. Była ona wszechobecna i nieunikniona w obozie, tak jak praca czy głód. Często okazywała się być dla więźniów jedynym sposobem odzyskania wolności. Śmierć towarzyszyła więźniom codziennie i na każdym kroku, mógł ją spowodować głód, mogła też pojawić się w wyniku choroby, wyczerpania lub zamęczenia. Stała się naturalnym elementem życia oraz została odczłowieczona – więźniów nie grzebano, na terenie obozu nie założono bowiem cmentarza. Ludzie umierali więc anonimowo i nie pozostawało po nich nic, co później mogliby odnaleźć ich bliscy.
Motyw moralności
Herling-Grudziński pochyla się także nad motywem moralności, a raczej jej brakiem w łagrze. Życie w obozie było tak inne od rzeczywistości poza nim (stąd też tytuł powieści), że nie dało się w nim stosować ogólnie przyjętych norm etyki i moralności. Więźniowie musieli więc wypracować własny system, przystający do rzeczywistości, w której się znaleźli. Oparty był on na strachu przed śmiercią, nieustającym głodzie oraz na wyczerpaniu fizyczny, którego doświadczali. Więźniowie robili więc rzeczy, które w świecie poza obozem uznane by były za niemoralne, jednak na terenie łagru były po prostu sposobem na przetrwanie.
Motyw wolności
Innym ważnym motywem powieści jest wolność, a raczej jej brak. Główny bohater oraz pozostali więźniowie są jej po prostu pozbawieni przez władze sowieckie, które uznały ich za osoby niepożądane i wymagające odosobnienia. W niewoli przebywają więc zarówno więźniowie polityczni, jak i przestępcy tacy jak złodzieje, gwałciciele i mordercy. Niewola ta nie jest także zwykłym zatrzymywaniem człowieka na zamkniętym obszarze – tutaj wolność dobierana jest więźniom razem z życiem i godnością, a oni sami stanowią źródło taniej siły roboczej, która wykonuje najcięższe i najbardziej wyniszczające prace. Wolność dla więźniów staje się fundamentalną wartością i marzą o jej odzyskaniu, jednak często okazuje się, że jedynym sposobem na wyrwanie się z łagru jest śmierć. Dopiero wtedy władze sowieckie nie mają już żadnego wpływu na więźnia i jest on wolny od ich prześladowania.
Motyw buntu
Herling-Grudziński opisuje w swoim dziele także motyw buntu, który pojawiał się wśród więźniów mimo ich zniewolenia i odczłowieczenia. Bunt był jednym z nielicznych działań, które pozwalały ludziom zachować resztki dawnej tożsamości człowieczeństwa, dawał im także niewielkie poczucie sprawczości i panowania nad własnym losem. Przykładem buntownika jest Kostylew – człowiek, który dawniej wierzył w ustrój sowiecki, jednak ostatecznie czuł się przez niego wykorzystywany i oszukiwany. Dlatego też w obozie buntuje się na różne sposoby, na przykład okalecza się. W wyniku tych działań jest on niezdolny do pracy, której nie chce wykonywać w systemie, który go boleśnie rozczarował.
Motyw cierpienia
Z kart powieści przebija się także dominujący motyw cierpienia. Jest ono udziałem wszystkich więźniów – cierpią oni z powodu niewoli, wyniszczającej pracy, głodu, chorób oraz żyją w strachu przed śmiercią. Cierpienie szybko i skutecznie zabija w więzieniach człowieczeństwo i zmusza do robienia rzeczy, które są dla nich upokarzające.